Ochrona przed nieuczciwymi praktykami handlowymi

Problem nieuczciwych praktyk handlowych w łańcuchu dostaw żywności już od wielu lat jest zauważany w dokumentach przyjmowanych przez Komisję (np. Zielona księga w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych w łańcuchu dostaw produktów spożywczych i niespożywczych między przedsiębiorstwami
z 2013 r.( COM(2013) 37 final) lub Sprawozdanie dla Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące nieuczciwych praktyk handlowych w ramach łańcucha dostaw produktów spożywczych, realizowanych między przedsiębiorstwami z 2016 r.( COM(2016) 32 final).

W braku regulacji unijnej, w poszczególnych państwach podejmowane są inicjatywy ustawodawcze służące ochronie słabszych uczestników obrotu. W Polsce, dnia 12 lipca 2017 r. wchodzi w życie ustawa z dnia 15 grudnia 2016 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi, która wprowadziła szczególne instrumenty ochrony przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.

Nowa ustawa zakazuje nieuczciwe wykorzystywanie przewagi kontraktowej nabywcy względem dostawcy oraz dostawcy względem nabywcy. Za dostawcę uznaje się przedsiębiorcę, który wytwarza lub przetwarza produkty rolne lub spożywcze lub odpłatnie zbywa je nabywcy (co w szczególności obejmuje rolników), natomiast nabywcą jest przedsiębiorca, który bezpośrednio lub pośrednio nabywa od dostawcy produkty rolne lub spożywcze w celu ich sprzedaży, odsprzedaży lub przetworzenia. Zakaz ten ma zastosowanie do umów nabycia produktów rolnych lub spożywczych, pod warunkiem, że łączna wartość obrotów między dostawcą a nabywcą przekracza 50 tys. zł oraz obrót nabywcy albo dostawcy, który stosował praktykę polegającą na nieuczciwym wykorzystywaniu przewagi kontraktowej (lub obrót grupy kapitałowej do której należy) w roku poprzedzającym rok wszczęcia postępowania przekroczy 100 mln zł. Nowym regulacjom nie będą jednak podlegać umowy pomiędzy dostawcą będącym członkiem spółdzielni, a spółdzielnią, członkiem grupy, a grupą oraz dostawy bezpośrednie.

W ustawie zdefiniowane zostało samo pojęcie przewagi kontraktowej. Przewagą kontraktową jest (1) sytuacja nabywcy względem dostawcy, w której dla dostawcy nie istnieją wystarczające i faktyczne możliwości zbycia produktów rolnych lub spożywczych do innych nabywców oraz występuje znaczna dysproporcja w potencjale ekonomicznym na korzyść nabywcy (np. sieć supermarketów, duża mleczarnia, rzeźnia) albo (2) sytuacja dostawcy względem nabywcy, w której dla nabywcy nie istnieją wystarczające i faktyczne możliwości nabycia produktów rolnych lub spożywczych od innych dostawców oraz występuje znaczna dysproporcja w potencjale ekonomicznym na korzyść dostawcy (np. duży producent napojów). Niestety pojęcia użyte w przywołanej definicji są niejasne i w praktyce ustalenie istnienia przewagi kontraktowej przez UOKiK będzie bardzo utrudnione.

W ustawie wskazuje się, że wykorzystywanie przewagi kontraktowej jest nieuczciwe, jeżeli jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i zagraża istotnemu interesowi drugiej strony albo narusza taki interes. Za nieuczciwe wykorzystywanie przewagi kontraktowej uznano m.in. nieuzasadnione rozwiązanie umowy lub zagrożenie rozwiązaniem umowy; uzależnienie zawarcia lub kontynuowania umowy od przyjęcia lub spełnienia przez jedną ze stron innego świadczenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy oraz nieuzasadnione wydłużanie terminów płatności za dostarczone produkty rolne lub spożywcze. Postępowanie w sprawie praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kontraktową wszczyna z urzędu Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), a przed wszczęciem tego postępowania może on przeprowadzić postępowanie wyjaśniające. Ustawodawca przewidział także możliwość zgłoszenia przez przedsiębiorcę do Prezesa UOKiK zawiadomienia dotyczącego podejrzenia stosowania wobec niego praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kontraktową, co może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania wyjaśniającego. Postępowanie przed Prezesem UOKiK toczone jest z zastosowaniem przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów do których odsyła nowa ustawa. W przypadku stwierdzenia praktyki nieuczciwie wykorzystującej przewagę kontraktową Prezes UOKIK wydaje decyzję o uznaniu praktyki za nieuczciwie wykorzystującą przewagę kontraktową, a jeżeli do czasu wydania tej decyzji praktyka nie została zaprzestana nakazuje zaniechanie stosowania praktyki. Jednocześnie Prezes UOKiK może nałożyć w drodze decyzji karę pieniężną w wysokości nie większej niż 3% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary, jeżeli dostawca albo nabywca, choćby nieumyślnie, dopuścił praktyki będącej nieuczciwym wykorzystywaniem przewagi kontraktowej. Prezes UOKiK może też nałożyć karę pieniężną na przedsiębiorcę
w wysokości do 10 000 euro za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu decyzji lub wyroków w sprawach z zakresu praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kontraktową oraz na osobę pełniącą funkcję kierowniczą lub wchodzącą w skład organu zarządzającego przedsiębiorcy w wysokości do pięćdziesięciokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, jeżeli osoba ta, umyślnie albo nieumyślnie nie wykonała decyzji, postanowień lub wyroków w sprawach z zakresu praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kontraktową. Kara pieniężna może być także nałożona za utrudnianie prowadzenia postępowania na przedsiębiorcę, do wysokości stanowiącej równowartość do 50 000 000 euro, oraz na osobę pełniącą funkcję kierowniczą lub wchodzącą
w skład organu zarządzającego w wysokości do pięćdziesięciokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.

Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi
i spożywczymi wykorzystuje instrumenty prawne przewidziane w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów
w odniesieniu do praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kontraktową w łańcuchu żywnościowym (postępowanie prowadzone jest przez ten sam organ i z wykorzystaniem tej samej procedury). Wprowadza ona obok istniejących dotychczas w Polsce instrumentów prywatno-prawnych (roszczeń cywilnoprawnych) przewidzianych w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji także instrumenty publiczno-prawnej ochrony przed nieuczciwymi praktykami handlowymi. Przyjęcie takiego rozwiązania eliminuje tzw. „czynnik strachu”, tj. stan w którym przedsiębiorca dotknięty nieuczciwą praktyką ze względu na obawy dotyczące dalszej współpracy oraz koszty postępowania cywilno-prawnego nie decyduje się na dochodzenie przed sądem swoich praw (ryzyko takie nie występuje w przypadku postępowania wszczynanego z urzędu przez organ administracji publicznej).

Na pozytywną ocenę zasługuje też to, że do przeciwdziałania wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi w łańcuchu żywnościowym są wykorzystywane istniejące organy administracji publicznej (UOKiK) i procedury administracyjne (nie jest powoływany nowy organ, a jedynie rozszerzane są kompetencje organu antymonopolowego). Wątpliwości w nowej ustawie budzi jednak nieprecyzyjność języka np. niejednoznaczna definicja kluczowego pojęcia „przewagi kontraktowej”.

Jak się wydaje instrumenty przyjęte w nowej ustawie powinny przyczynić się w większym stopniu niż wcześniejsze regulacje do rozwiązanie problemu nieuczciwych praktyk handlowych w łańcuchu dostaw żywności w Polsce.

dr hab. Paweł Wojciechowski