Jaja w sztuce

Sadzone i na twardo, na płótnie i w kuchni. Jajko z pewnością kryje w sobie żółtko, ale także coś ponadczasowego. To według artystów jedna z najdoskonalszych form. Dokładając do tego złożoność symboliki jajka, możemy tylko domyślać się dlaczego jego motyw pojawia się niezwykle często w malarstwie już od czasów bardzo nam odległych. Jajo z bogatego źródła substancji odżywczych rodem z kuchni, stało się pokarmem dla ducha i nośnikiem idei. Dla niektórych artystów nawet życiową obsesją.

Jedzenie, oprócz zmysłowych przyjemności, może dostarczać również inspiracji. Tak było w przypadku hiszpańskiego malarza surrealisty – Salvadora Dalego. Jego słynne miękkie zegary to przecież efekt olśnienia wywołanego widokiem …dojrzałego, wylewającego się, wydawałoby się prozaicznego – camemberta. Niektórzy mogą teraz powiedzieć, że wizja płynącego niczym kremowy ser podpuszczkowy czasu nie jest powalająca, może nawet nieco ekscentryczna. A jednak, być może dzięki swojej inności, przechodzi do świadomości kolejnych pokoleń. I zachwyca – tak, jak jedzenie zachwycało niegdyś malarza. Choć lubił eksperymenty w życiu, nie tolerował ich w kuchni. Cenił tradycyjną kuchnię katalońską, dobre wina i produkty wysokiej jakości. Mawiał nawet, że dobrze wie, co chce jeść. Konsumpcja była dla niego fetą zmysłów. Ponoć w wieku sześciu lat mówił, że chciałby zostać …kucharką.

Dziecięce marzenia to jedno, a obrany kierunek działań w dorosłym życiu to drugie. Malarz dorobił się artystycznej obsesji na punkcie jajka. Twierdził zresztą, że sam jest geniuszem, który się z niego wykluł. W latach 40. Salvador Dali zdefiniował się jako zaangażowany katolik. Zaczął też tworzyć obrazy o tematyce chrześcijańskiej i chrystologicznej. Nawrócenie artysty dokonało się w Stanach Zjednoczonych, więc amerykańskie jajo wielkanocne, które pojawia się na obrazie z 1943 roku, tę symbolikę duchowego odrodzenia artysty z pewnością podkreśla. Twórczość Salvadora Dalego jest przesiąknięta motywem jajek już na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, czyli w czasie, kiedy według znawców, zaczyna odnajdywać własny język sztuki, zagłębia się w środowisko surrealistów. Sięga po symbole, które mogły mu pomóc w wejściu w krąg surrealistycznych wyobrażeń, po motywy rozpoznawalnie i wyzwalające różne skojarzenia, posiadające kody kulturowe.

Na obrazach Salvadora Dalego jaja pojawiają się w rozmaitych odsłonach – całe i stłuczone, surowe i sadzone albo w formie pokruszonych skorupek. Nierzadko są znakiem stworzenia. Bywają również symbolem erotycznym i oznaczają, w zależności od nastroju artysty, narodziny i śmierć, a także upływ czasu. W obrazie "Wielki masturbator" kontekst erotyczny jest ewidentny. Pojawia się w nim forma przypominająca jajo. Z kolei w dziełach "Tęsknota kanibala" czy też "Nostalgia kanibala", pojawiają się kałamarze, a pomiędzy nimi formy, które bardzo przypominają jaja sadzone. Kanibalizm w połączeniu z jajami może mieć również kontekst erotyczny, przynosi skojarzenie z modliszką, która konsumuje samca po akcie seksualnym. Fascynujące jest również metafizyczne jajo zwisające na sznurku nad pustynią na obrazie „Jajka na talerzu bez talerza”. Dali genialnie wykorzystywał bogata symbolikę jaja w obrazach o odmiennym charakterze.

Do znanych miłośników jajecznej symboliki w malarstwie należy także Hieronim Bosch. W „Ogrodzie rozkoszy ziemskich” umieścił autoportret – potwora o ciele przypominającym nadtłuczoną skorupkę wspartą na dwóch spróchniałych pniach drzew. Wewnątrz dziwacznego jaja trwa zabawa grzeszników, a wokół szaleją demony i buchają ognie piekieł. Można pokusić się o stwierdzenie, że na początku dwudziestego wieku to właśnie on rozkochał w jajecznym motywie surrealistów takich jak Fini, Magritte czy Ernst.

Tajemnicze strusie jajo zwisające ze stropu na obrazie „Madonna z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych”, który Piero della Francesca namalował ok. 1472 roku, do dziś nie daje spokoju krytykom sztuki. Trwają dysputy – czy idealnie białe jajo to symbol niepokalanego poczęcia i narodzin Chrystusa czy zapowiedź jego śmierci
i zmartwychwstania…

Także twórcy ikon często używali symbolu małego czerwonego jaja, które wkładali w dłoń świętej Marii Magdaleny. To ona – zgodnie z legendą, zapoczątkowała zwyczaj malowania jajek na Wielkanoc.

Nie sposób wymienić wszystkich artystów, których inspirowało jajo jako temat, symbol lub kształt. Niezależnie od techniki, stylu lub szkoły, jajo pozostaje wieloznacznym symbolem ulubionym przez twórców. Możliwości interpretacyjnych tego tematu jest tak wiele, że w przyszłości pewnie także powstanie mnóstwo obrazów zainspirowanych tym motywem.